Dejavu Hissi

Herkesin hayatının bir döneminde en az bir kez yaşamış olduğu dejavu hissi genel olarak zararsız bir durumdur ancak sık tekrarlanması epilepsi ve bazı nörolojik rahatsızlıkların belirtisi olabilir. 

 

Hakkında sayısız çalışma yapılmasına rağmen beynimiz hala bilim insanları için bile gizemini koruyor. Öyle ki pek çok psikolojik rahatsızlığın tanısı ve tedavisi modern tıp için bile çok zor. 

Beynimizin bir oyunu olan ve ben bu anı daha önce yaşadım hissi yaratan dejavu, konu hakkında yapılan pek çok çalışmaya rağmen hala bir gizem perdesine sahip. Dejavu nedir, neden olur bazı yanıtlar elbette var ancak her vaka için aynı teşhis konulamıyor.

Dejavu durumu insanlık var olduğu günden beri bizimle beraber. Bu nedenle yüzlerce yıl önce bile bugün bildiğimiz anlamda olmasa da böyle bir konudan bahsediliyor. Dejavu hakkında yapılan bilimsel çalışmalar ise mistik endişeleri ortadan kaldırıyor ve maalesef daha kötüsü olan nörolojik sorunların kapılarını aralıyor. 

The Matrix'teki şu kedi sahnesini hatırladınız mı?

Filmdeki bu kediyi aynı şekilde peş peşe iki kez gören Neo, ilk başta olayın gizemini çözemiyor. Hikaye gereği kedinin iki kez gözükmesi Matrix yazılımındaki küçük bir hata olarak veriliyor.

Déjà Vu cümlesinden türemiş olan dejavu, Fransızca zaten görüldü anlamına gelmektedir. Yani dejavu, ilk kez görmüş ya da yaşamış olsanız bile bir şeyi ya da bir olayı daha önce görmüş ya da yaşamış gibi hissetmeniz durumudur. 

Beyninizdeki iki düşünce akımının çarpışması sonucu oluşan bir aksaklık olarak da tanımlanabilir.

İnsanların yüzde 97’sinin hayatlarında en az bir kez dejavu yaşadığı düşünülüyor ve hatta insanların üçte ikisinin düzenli olarak dejavu yaşadığı tahmin ediliyor.  

Bu açıdan baktığımız zaman dejavu, bilinen tüm benzer deneyimlerden çok daha yaygın olarak görülen bir durumdur.

İnsanlar yüzlerce yıl önce bile dejavu yaşıyorlardı:

Modern dünyanın etkileri nedeniyle dejavu çok daha sık görülen bir durum haline gelmiş olsa bile aslında insanlar yüzlerce yıl önce de dejavu durumunu deneyimliyorlardı. 

Dejavu hakkında bugüne kadar gelen en eski kaynak, milattan sonra 400’lü yıllarda yaşamış olan St. Augustine’e aittir. St. Augustine, dejavu için yanlış hatıralar tanımını kullanmıştır.

Dejavudan dejavu olarak bahseden ilk kişi kişi 1851 - 1917 yılları arasında yaşamış olan Emile Boirac isimli Fransız bir filozoftur.

Konuya bilimsel açıdan ilk yaklaşan kişi ise FL Arnaud isimli bir nörolog olmuştur. 

Societe Medico-Psychologique toplantısında konuşan FL Arnaud, dejavu ile epilepsi arasındaki ilişkiyi ortaya koymuştur. Konu hakkında yapılan yakın tarihli araştırmalar ise dejavunun algı ve hafıza ile ilişkili olabileceğinden bahsediyor.

Dejavu nasıl olur?

Yapılan son çalışmalara göre dejavu, iki farklı farkındalık akışının çarpışması sonucu meydana geliyor; mevcut bir durumu tanıma deneyimi ile bunun yanlış hatırlanması. Gariptir, dejavu yaşayan kişi bu durumu fark eder. Dejavunun altında bölünmüş bir algı yatar. Dikkat dağınıklığı ya da görüşün engellemesi nedeniyle görüntü iki kez işlenir.

Bir örnek üzerinden açıklamak daha doğru olacak. Arkadaşlarınızla bir kafeye gittiniz, oturdunuz, çay söylediniz, arkadaşınız çaydan bir yudum aldı ve yüzünü ekşiterek beğenmediğini söyledi. Siz de tam o anda dejavu yaşadınız ve sanki arkadaşınız yüzünü ekşiterek çayı beğenmediğini daha önce söylemiş ve yapmış hissettiniz. İşte dejavu bu şekilde yaşanır.

Peki neden dejavu hissini yaşarız?

Dejavu, yaşandığı an için rahatsız edici bir kafa karışıklığı yaratsa bile çoğu zaman zararlı bir durum değildir. 

Yorgun ve stresli kişiler çok daha fazla dejavu deneyimler çünkü bu iki durum da uzun ve kısa süreli belleği olumsuz etkilemektedir. 

Temporal lob epilepsisi çalışmalarında dopaminin de dejavu deneyimi yaşama konusunda etkili olduğu görülmüştür.

Tesadüf eseri incelenen bir vaka çalışmasında bazı grip ilaçlarının birlikte kullanılmasının dejavu üzerinde etkileri olduğu görüldü. 

Hastaya verilen iki grip ilacı birlikte kullanıldığı andan itibaren kişi birkaç saatte bir dejavu yaşadığını söyledi. İlaç kesildiği anda hastanın dejavu yaşama deneyimi ortadan kalktı.

Her iki ilaç da grip semptomlarını azaltma özelliği gösteriyordu. 

Bu özelliklerini ise dopamin sistemi üzerindeki değişiklikler sonucu gösteriyorlardı. Hastada dopamin arttıkça dejavu epizodlarında da artma olduğu düşünülüyor. 

Yapılan bazı epilepsi çalışmalarında beynin hipokampus bölümünde yaşanan dismensik semptomlar yani bozuk hafıza semptomları nedeniyle dejavu deneyiminde artış olduğu da görülmüştür.

Sağlıklı kişilerde ve nörolojik rahatsızlığı olan kişilerde farklı dejavu deneyimleri yaşanıyor:

Dejavu hissi için genel bir tanım yapmak mümkün ancak bu durum tamamen kişiye özel gerçekleşen bir deneyim olduğu için herkesin farklı bir dejavu deneyimi yaşadığı düşünülüyor.

Düzenli olarak dejavu yaşayan kişilerin beynindeki gri maddenin daha az olduğu görüldü. Beynin en dış tabakası olan gri madde hareket, hafıza ve duygu kontrolünden sorumludur. Gri madde ne kadar fazlaysa bu hareketler de o kadar sağlıklı olur.

Dejavu yaşayan nörolojik rahatsızlığı olan kişilerin beyninin hipokampus, parahipokampal girus ve temporal neokorteks bölümlerinin yani anıların saklanması ve oluşturulmasıyla sorumlu bölümlerinin etkilendiği görülmüştür.

Dejavu yaşayan epilepsi hastası kişilerin beyninin hafıza ile ilişkili bölümleri etkilenirken dejavu yaşayan sağlıklı kişilerin beyninin duygusal bölümlerinin etkilendiği biliniyor. Ancak bir genelleme yapmak gerekirse dejavunun asıl yaşanma nedeni, görsel anıları yöneten medial temporal lob içinde meydana gelen normal dışı sinyallerdir.

Şizofreni hastalarında, epilepsi hastalarında, vasküler demans hastalarında ve yoğun endişeye sahip kişilerde çok daha fazla dejavu deneyimi yaşanmaktadır. 

Bu kişilerin herhangi bir nörolojik rahatsızlığı olmasa bile dejavu çok daha fazla yaşanır. Dejavu dışında bu durum türlerini tanımlamak için kullanılan bazı kavramlar vardır;

Deja entendu: zaten duyuldu.

Deja eprouve: zaten deneyimlendi:

Dejat: çoktan bitti.

Deja pense: çoktan düşünüldü.

Deja raconte: zaten anlatıldı.

Deja senti: çoktan hissedildi ya da çoktan koklandı.

Deja su: bu bilgi zaten biliniyor.

Deja trouve: zaten bulundu.

Deja vecu: zaten yaşandı.

Deja voulu: zaten arandı.

Dejavu yaşayan kişilerin bazı ortak özellikleri:

• Yüksek gelir düzeyine sahipler
• İyi eğitimliler
• Sık seyahat ediyorlar
• Rüyalarını hatırlıyorlar
• Liberaller
• 15 - 25 yaş aralığındalar

Elbette daha pek çok farklı özelliğe sahip kişilerde de dejavu deneyimi yaşandığı görülmüştür ancak bu tür bir şikayet ile doktora başvuru yapan konu hakkındaki çalışmalara katılan kişilerin genel özellikleri bu şekildedir.

Doktora gitmek gerekir mi?

Zaman zaman dejavu yaşamak normal ve zararsız bir durumdur, herhangi bir rahatsızlığınız olduğunu göstermez. Ancak haftada birkaç kez ya da daha fazla dejavu yaşıyorsanız epilepsi ya da farklı bir nörolojik rahatsızlığa sahip olabilirsiniz. 

Bu nedenle böyle bir durumda uzman bir hekime muayene olmanız öneriliyor.

1999 tarihli Matrix'in akılda kalan sahnelerinden birinde Neo koridorda aynı silkinmeyi üst üste iki kez tıpa tıp aynı şekilde yapan bir kara kedi görüp, "Vay, déjà vu,” tepkisini veriyordu. Filmdeki bu özel bağlantı noktası hikayeyi özgün şekilde ivmelendirip izleyenlerin "Matrixte kısa devre" kavramına kısa süreliğine bakmasına olanak tanıyordu.

Serinin, 2003 tarihli Revolutions'ın kaldığı yerden devam edecek yeni filmi Matrix 4 büyük merakla beklenirken Lana Wachowski'nin bu insanları olduğu kadar makinaları da etkileyen deneysel gerçeklik anlatısını nasıl sürdüreceğini görmek ilginç olacak.

Neo'nun Matrix’ten, başka bir deyişle "bilgisayarla üretilmiş hayal dünyasından" bağlantısı kesildiğinde Morpheus onu ve aynı zamanda seyirciyi Matrix'in mevcut postmodern eğilimlerimize bir alegori olan hiper-gerçek yapısını gözlemlemeye davet ediyor. İnsan ırkının çoğunluğunun makinalara hizmet etmesi için gafil bir gölgeye indirgendiği anlaşılıyor.

Bu kurgu Platon'un, ancak "Seçilmiş'in" gelişiyle ortadan kaldırılabilecek bir sanrı halini anlatan Mağara Alegorisi'ni anıştırıyor. 

Edindiği bu yeni malumatla Neo ve Nebuchadnezzar gemisindeki birkaç isyancı, sağgörü yetisine sahip sürgün edilmiş bir bilgisayar programı olan Kahin'i ziyaret etmek için Matrix'e giriyor. Görüşme gerçekleştikten sonra Neo, aynı kara kediyi koridordan iki kere geçerken fark ettiğinde déjà vu yaşıyor.

Screen Rant'in haberine göre bu görüngü veya Trinity'nin açıklamasıyla déjà vu, Matrix’te bir kısa devre: Programlanmış gerçekliğe dahil bir şeyin değiştirilmiş olduğunun göstergesi, aynı zamanda hiper-gerçek alanın sanrısal yapısının da kanıtı. Bunun açığa çıkması Matrix'in bağlamı içinde önemli, zira Nebuchadnezzar'daki mürettebata Lafayette Hotel'in kodunun değiştirildiğinin ve tüm çıkışların kapatıldığının sinyalini veriyor.

Ekip ajanların ve özel kuvvetlerin pususuna uğruyor, ekibin geri kalanı kaçmayı başarırken saldıranlar Morpheus'u yakalıyor. Ayrıca pusuyu kuranın, Morpheus'un eski ekibinden bir dönek olan Cypher olduğu ortaya çıkıyor. Karakter gerçek dünyanın güvenilmez tehlikelerinden kaçmak için Ajan Smith'le bir anlaşma yapıyor.

Hiper-gerçek dünyadan bağlantısı kesilmiş olmasına ve gerçeklikle simülasyon arasındaki farkları ayırt edebilme yetisi olmasına rağmen Cypher Matrix’in çekimini gerçek dünyanın zorluklarına tercih ediyor. 

Karakterlerin buna benzer şekilde simüle edilmiş gerçekliklerde yaşamaktan (ya seçerek ya da seçimleri olmadığından) memnun oldukları durumların timsali Philip K. Dick'in işleridir: Yüksek Şatodaki Adam'da II. Dünya Savaşı'nın sanrısal alternatif tarihinden Ölüm Labirenti'nde Dünya dışı kolonilerde psikolojik savunma mekanizması olarak kullanılan döngüsel, yapay gerçekliğe...

Cypher gibi karakterler ayakları gerçekliğe basan, kıyamet sonrası bir varoluşta özgürlük için savaşmaktansa yapay bir dünyada distopik bir sisteme hizmet etmeyi tercih eder.

Yine de Matrix’in cazibesini kabul etmemek o kadar da kolay değil ne de olsa gerçek dünya fantastik ve akrobatik hareketler yapmaya ve maceralar yaşamaya izin vermiyor.

Matrix üçlemesi boyunca gerçek dünya ve Matrix arasındaki ayrım nettir ve kara kedi dejavu anı Matrix’in tuzaklarının bir hatırlatıcısı konumundadır.

Deja vu, genellikle Matrix'te bir hata oluştuğu anlamına gelir. Bir şeyler değiştirdiklerinde meydana gelir.

The Matrix'in felsefi altyapısının bilinç ile gerçeklik arasında gidip gelen bir sorgulamaya dayandığı düşünülecek olursa, deja vunun bilincimizde oluşan gerçeklik ve hafıza algısındaki geçici bir hata olduğu açıklaması oldukça isabetlidir.

2004 yılında yapılan bir araştırmaya göre, her 3 insandan 2 tanesi ömründe en az 1 defa deja vu görmüştür.

Kaynaklar

https://evrimagaci.org/deja-vu-dejavu-nedir-bir-olayi-daha-onceden-yasadiginiz-hissi-neden-kaynaklanir-923

https://www.indyturk.com/node/258016/k%C3%BClt%C3%BCr/matrixte-neonun-dejavu-ya%C5%9Fad%C4%B1%C4%9F%C4%B1-kara-kedi-sahnesi-ne-anlama-geliyordu

https://www.webtekno.com/dejavu-nedir-neden-olur-h128038.html