Felsefe 101 ve Gerçeklik Üzerine

Antik Yunan'ın Büyük Düşünürleri: Kronolojik Sıralama

Bu üç filozof, Batı felsefesinin temel taşlarını atmış ve düşünceleri yüzyıllar boyunca birbirini etkilemiştir.

1. Sokrates (MÖ 470/469 – MÖ 399)
   • Dönem: Klasik Yunan Dönemi.
   • Önemli Bilgi: Yazılı hiçbir eser bırakmamıştır. Hakkındaki bilgiler, öğrencileri Platon ve Ksenophon ile Aristoteles gibi diğer düşünürlerin yazdıklarından gelir.
   • Odak Noktası: Daha çok etik ve ahlak felsefesine odaklanmıştır. "Kendini bilmek" ve erdemli bir yaşam sürmek onun için temeldir. Gerçekliğe dair somut bir metafizik teori sunmaktan çok, insanları "sokratik yöntem" ile sorgulamaya ve bilgiye ulaşmaya teşvik etmiştir.

---

2. Platon (Eflatun) (MÖ 428/427 veya 424/423 – MÖ 348/347)
   • Dönem: Klasik Yunan Dönemi. Sokrates'in en ünlü öğrencisidir ve onun ölümünden sonra felsefesini geliştirmiştir.
   • Önemli Bilgi: Felsefe tarihinde sistematik bir düşünce sistemi kuran ilk filozoflardan biridir. Atina'da ünlü Akademi'yi kurmuştur.
   • Odak Noktası: Gerçeklik anlayışını İdealar Kuramı üzerine inşa etmiştir. Buna göre, duyusal dünya (gördüğümüz dünya) gerçekliğin sadece bir gölgesidir; asıl ve mükemmel gerçeklik, ezeli ve ebedi İdealar Dünyası'ndadır.

---

3. Aristoteles (MÖ 384 – MÖ 322)
   • Dönem: Klasik Yunan Dönemi ve Hellenistik Dönem'in başlangıcı. Platon'un öğrencisidir ve Akademi'de uzun yıllar eğitim almıştır. Büyük İskender'in de öğretmenidir.
   • Önemli Bilgi: Batı biliminin ve mantığının kurucularından kabul edilir. Felsefenin neredeyse her alanında (mantık, fizik, metafizik, etik, politika, biyoloji, şiir vb.) kapsamlı eserler vermiştir.
   • Odak Noktası: Hocası Platon'un aksine, gerçekliğin içinde yaşadığımız duyusal dünyada olduğunu savunmuştur. Madde ve Formun ayrılmaz birliğini vurgulamış, her şeyin potansiyelden aktüelliğe doğru bir gelişim içinde olduğunu belirtmiştir. Onun için asıl olan, nesnelerin kendisini gözlemleyerek ve akıl yürüterek bilgiye ulaşmaktır.

---

Bu sıralama, Batı felsefesinin "ilk hocası" Sokrates'ten başlayarak, onun felsefesini metafizik bir sisteme dönüştüren öğrencisi Platon'a ve nihayetinde Platon'un düşüncelerini farklı bir zeminde ele alarak hem felsefeyi hem de bilimi geliştiren Aristoteles'e uzanan bir düşünsel mirası gösteriyor.

Bu üç ismin her birinin katkıları, modern düşüncenin ve bilim anlayışının gelişiminde paha biçilmez bir yere sahiptir.

Antik Yunan'ın bu üç dev ismi, Sokrates, Platon (Eflatun) ve Aristoteles, gerçeklik üzerine bambaşka ve birbirini etkileyen düşünceler geliştirmişlerdir. Onların görüşleri, Batı felsefesinin temelini atmış ve binlerce yıldır süregelen tartışmaları başlatmıştır. Hadi gel, teker teker inceleyelim.

---

Sokrates: "Tek Bildiğim Hiçbir Şey Bilmediğimdir"

Sokrates, yazılı hiçbir eser bırakmamıştır. Onun düşüncelerini, öğrencisi Platon'un diyaloglarından, Ksenophon'un anılarından ve Aristoteles'in yorumlarından öğreniriz. 

Sokrates, gerçeklik hakkında doğrudan bir teori sunmaktan çok, insanları gerçekliği kendi içlerinde sorgulamaya ve anlamaya teşvik etmiştir.

• Dış Dünya Değil, İç Dünya ve Erdemin Gerçekliği: Sokrates için felsefenin asıl amacı, "kendini bilmek" ve erdemli bir yaşam sürmektir. O, dış dünyanın fiziksel gerçekliğinden çok, insanın ahlaki ve etik gerçekliğiyle ilgilenmiştir. Ona göre asıl gerçek, insanın ruhunun (psykhe) arınması ve erdemli bilgiye ulaşmasıdır. Bilgi, erdemdir ve erdem, mutluluktur.
• Sorgulama (Sokratik Yöntem): Gerçekliğe ulaşmanın yolu, sürekli sorgulama ve eleştirel düşünceden geçer. Başkalarının veya toplumun dayattığı "gerçekleri" sorgulayarak, bilgimizin sınırlarını fark etmemizi ve daha doğru bir anlayışa ulaşmamızı amaçlamıştır. Bu, onun için gerçekliğe doğru atılan ilk adımdı: Cehaletini fark etmek.
• Evrensel Tanımlar Arayışı: Sokrates, adalet, güzellik, cesaret gibi kavramların evrensel ve değişmez tanımlarını aramıştır. Bu tanımlara ulaşıldığında, gerçek bilginin ve dolayısıyla gerçek erdemin de ortaya çıkacağına inanmıştır. Bu arayış, Platon'un İdealar Kuramı'na zemin hazırlamıştır.

---

Platon (Eflatun): İdealar Dünyasının Gerçekliği

Platon, Sokrates'in öğrencisi olarak onun etik ve evrensel tanım arayışını daha büyük bir gerçeklik teorisine dönüştürmüştür. Platon'a göre, gördüğümüz, dokunduğumuz bu duyusal dünya gerçekliğin tam kendisi değildir.

• İdealar Kuramı (Formlar Teorisi): Platon, gerçekliğin iki katmanlı olduğunu savunmuştur:
1. Duyusal Dünya (Fenomenler Dünyası): Bu, içinde yaşadığımız, duyularımızla algıladığımız, sürekli değişen, fani ve kusurlu olan dünyadır. Bu dünya, gerçekliğin sadece bir gölgesi veya yansımasıdır. Örneğin, gördüğün bir ağaç büyür, kurur, çürür.
2. İdealar Dünyası (Formlar Dünyası): Bu, duyusal dünyanın ötesinde, ezeli ve ebedi, değişmez, mükemmel ve mutlak gerçekliğin bulunduğu soyut bir dünyadır. Gerçek "ağaçlık" fikri, mükemmel "adalet" veya "güzellik" İdeası bu dünyada bulunur. Bu İdealar, duyusal dünyadaki her şeyin asıl kalıpları ve modelleridir. Bizim gördüğümüz ağaçlar, Adalet'in gölgeleri, veya Güzel şeyler, bu İdeaların kusurlu kopyalarıdır.

• Mağara Alegorisi: Bu ünlü alegori, Platon'un gerçeklik anlayışını çok iyi özetler. Zincirlenmiş insanlar bir mağarada oturur, arkalarındaki ateşin ve geçip giden şeylerin gölgelerini duvarda görürler. Onlar için gerçek, sadece bu gölgelerdir. Ancak içlerinden biri serbest kalıp dışarı çıktığında, asıl güneşi ve gerçek nesneleri görür. Geri dönüp mağaradakilere anlattığında ise ona inanmazlar. Platon için, mağara duyusal dünyayı, gölgeler bizim algıladığımız yanıltıcı gerçekliği, dışarıdaki dünya İdealar Dünyası'nı, güneşi ise en yüksek İdea olan İyi İdeası'nı temsil eder.
• Bilgi ve Ruhun Hatırlaması: Platon'a göre gerçek bilgi (episteme), İdealar Dünyası'na aittir ve ruhumuz, dünyaya gelmeden önce bu İdeaları görmüştür. Öğrenme süreci aslında hatırlama (anamnesis) sürecidir. Duyusal dünyadaki kusurlu kopyaları görerek, ruhumuzdaki İdea bilgisini hatırlamaya çalışırız.

---

Aristoteles: Gerçeklik Maddenin İçinde, Forma Bürünen Şeydir

Platon'un en parlak öğrencilerinden biri olmasına rağmen, Aristoteles hocasının İdealar Kuramı'na karşı çıkmış ve gerçekliği farklı bir zemine oturtmuştur. Ona göre, gerçeklik, içinde yaşadığımız duyusal dünyanın kendisindedir.

• Madde ve Form Birliği: Aristoteles'e göre, Platon'un İdealar'ı ayrı bir dünyada var olamaz; onlar, duyusal dünyadaki nesnelerin içinde, maddenin kendisinde var olan potansiyellerdir. Her şey, bir madde (ne olduğu) ve bir form (nasıl olduğu, biçimi, özü) birleşimidir. Örneğin, bir heykel düşün. Mermer (madde) heykeltıraşın kafasındaki heykel formunu (form) alır. Form, maddeye anlam ve özellik kazandırır.
• Potansiyel ve Aktüel: Aristoteles, her şeyin bir potansiyel (olabilirlik) ve aktüel (gerçekleşmiş durum) yönü olduğunu savunmuştur. Bir meşe palamudu potansiyel olarak bir meşe ağacıdır; büyüdüğünde bu potansiyel aktüel hale gelir. Gerçeklik, bu potansiyellerin aktüelleşmesi, yani form kazanması sürecinde yatar.
• Dört Neden Teorisi: Bir şeyin varlığını ve gerçekliğini anlamak için dört nedeni bilmemiz gerektiğini söylemiştir:
1. Maddi Neden: Neden yapıldığı (örneğin heykelin mermeri).
2. Formel Neden: Nedir o şeyin formu, özü (örneğin heykelin biçimi).
3. Hareket Ettirici (Etkin) Neden: Kimin veya neyin yaptığı, başlangıcı (örneğin heykeltıraş).
4. Ereksel Neden (Final Neden): Ne amaçla yapıldığı, nihai amacı (örneğin heykelin güzellik veya bir tanrıyı temsil etme amacı). Aristoteles'e göre, bu dört nedeni anlayarak, içinde bulunduğumuz duyusal dünyanın gerçekliğini tam olarak kavrayabiliriz.

Özetle Farklar

Özellik	Sokrates	Platon	Aristoteles
Gerçekliğin Yeri	İçsel, ahlaki, erdemli yaşam	Duyusal Dünya (Gölge), İdealar Dünyası (Asıl)	Duyusal Dünya (Madde ve Form Birliği)
Varlıkların Özü	Evrensel tanımlar, kavramlar	Ayrı, mükemmel İdealar	Nesnelerin içindeki formlar
Bilgiye Ulaşım	Sorgulama (Sokratik Yöntem), kendini bilme	Ruhun İdeaları hatırlaması (Anamnesis)	Duyularla gözlem, akıl yürütme, sınıflandırma
Odak Alanı	Etik, ahlak, erdem	Metafizik, siyaset, ideal devlet	Mantık, bilim, biyoloji, fizik, etik

---

Antik Yunan'ın o büyük üçlüsünden (Sokrates, Platon, Aristoteles) sonra Batı felsefesi çok daha farklı ve zengin akımlara büründü. Kronolojik olarak en önemli düşünürleri ve felsefe akımlarını kısa kısa özetleyelim:

---

Antik Yunan Sonrası ve Orta Çağ Felsefesi

1. Hellenistik Dönem Felsefesi (MÖ 3. Yüzyıl - MS 3. Yüzyıl):

   • Odak: Mutluluk (eudaimonia) ve huzur arayışı.
   • Akımlar:
     • Stoacılık (Zenon, Seneca, Epiktetos, Marcus Aurelius): Dış olaylara karşı kayıtsız kalmayı (duygusuzluk değil, bilgelikle kontrol), kaderi kabullenmeyi ve erdemli yaşamı savunan akım. Kontrol edebileceklerimize odaklanmayı vurgular.
     • Epikürcülük (Epikuros): En yüksek iyiliğin acıdan ve korkudan uzak, ruhsal dinginlik (ataraksia) olduğunu savunan akım. Aşırı haz peşinde koşmak yerine, ölçülü yaşamı ve dostluğu önemser.
     • Septisizm (Pyrrhon): Herhangi bir konuda kesin bilgiye ulaşmanın mümkün olmadığını, bu nedenle yargıdan kaçınmanın (epokhe) ruhsal dinginlik getireceğini savunan kuşkucu akım.

2. Orta Çağ Felsefesi (MS 5. Yüzyıl - MS 15. Yüzyıl):

   • Odak: Felsefe ve din (özellikle Hristiyanlık) arasındaki ilişki, Tanrı'nın varlığı ve doğası.
   • Akım: Skolastik Felsefe (üniversitelerde öğretilen, mantık ve felsefeyi teolojiye uygulayan yöntem).
   • Düşünürler:
     • Aziz Augustinus (MS 4. - 5. Yüzyıl): Hristiyan inancını Platonik felsefeyle birleştiren önemli bir figür. Zaman, kötülük ve irade özgürlüğü üzerine düşünmüştür.
     • Aquinas (MS 13. Yüzyıl): Hristiyan teolojisini Aristoteles felsefesiyle uzlaştırmaya çalışan en etkili skolastik filozof. Tanrı'nın varlığına dair mantıksal argümanlar geliştirmiştir.

---

Erken Modern Dönem Felsefesi (16. - 18. Yüzyıl)

• Odak: Bilginin kaynağı (rasyonalizm/ampirizm), bilimsel devrimin etkisi, siyaset felsefesi, bireyin özgürlüğü.
• Akımlar:
  • Rasyonalizm: Bilginin asıl kaynağının akıl ve mantık olduğunu savunan akım.
    • Descartes (17. Yüzyıl): "Düşünüyorum, o halde varım." cümlesiyle bilinen, modern felsefenin babası. Zihin-beden dualizmi, şüphecilik ve kesin bilgi arayışı temel konularıdır.
    • Spinoza (17. Yüzyıl): Tek bir töz (Tanrı/Doğa) olduğunu savunan panteist bir filozof. Etik sistemini geometri gibi kurmuştur.
    • Leibniz (17. - 18. Yüzyıl): Monadlar (ruhsal atomlar) teorisini geliştiren, önceden kurulmuş ahenk fikrini savunan matematikçi ve filozof.
  • Ampirizm: Bilginin asıl kaynağının deneyim ve duyular olduğunu savunan akım.
    • Locke (17. Yüzyıl): İnsan zihninin doğuştan boş bir levha (tabula rasa) olduğunu savunmuştur. Bilgi deneyimlerden gelir. Siyaset felsefesinde liberalizmin kurucularından.
    • Berkeley (17. - 18. Yüzyıl): "Var olmak, algılanmaktır." (Esse est percipi) ilkesiyle bilinen, radikal bir idealist. Maddi dünyanın sadece zihindeki algılardan ibaret olduğunu savunmuştur.
    • Hume (18. Yüzyıl): Deneysel felsefeyi en ileriye götüren, nedensellik ve tümevarımın kesinliğine dair kuşkular uyandıran filozof. Duyular ötesi bilgilere şüpheyle yaklaşmıştır.

---

Aydınlanma Dönemi Felsefesi (18. Yüzyıl)

• Odak: Akılcılık, insan hakları, özgürlük, ilerleme, eleştirel düşünce.
• Düşünürler:
  • Kant (18. Yüzyıl): Rasyonalizm ve ampirizmi sentezlemeye çalışan, eleştirel felsefenin kurucusu. Bilgimizin sınırlarını araştırmış, ahlaki eylemin temelini "kategorik buyruk" kavramıyla atmıştır. "Kendine son amaç olarak bak, asla sadece araç olarak bakma" der.
  • Rousseau (18. Yüzyıl): Toplumsal sözleşme teorisi, "doğal insan" ve genel irade kavramlarıyla modern demokrasi düşüncesini etkilemiştir.

---

19. Yüzyıl Felsefesi

• Odak: İdealizmin yükselişi ve eleştirisi, varoluşçuluk, Marksizm, irrasyonel felsefe.
• Akımlar:
  • Alman İdealizmi:
    • Hegel (18. - 19. Yüzyıl): Tarihin diyalektik bir süreçle (tez-antitez-sentez) ilerlediğini, her şeyin "Mutlak Tin"in (Geist) kendini gerçekleştirmesi olduğunu savunmuştur.
  • Materyalizm ve Toplumsal Eleştiri:
    • Marx (19. Yüzyıl): Tarihsel materyalizmi, sınıf mücadelesini ve kapitalizmin eleştirisini geliştirmiştir. Felsefeyi dünyayı yorumlamaktan ziyade değiştirmeye odaklamıştır.
  • Varoluşçuluğun Temelleri:
    • Kierkegaard (19. Yüzyıl): İnsan varoluşunun öznel, bireysel, kaygı ve seçimlerle dolu olduğunu vurgulayan, varoluşçuluğun öncülerinden.
  • İrrasyonelcilik:
    • Schopenhauer (19. Yüzyıl): İradeyi her şeyin temeli olarak gören, kötümser bir felsefe geliştirmiştir.
    • Nietzsche (19. Yüzyıl): "Tanrı öldü" ilanıyla bilinen, geleneksel değerleri sorgulayan, "güç istenci" ve "üstinsan" kavramlarını ortaya atan filozof.

---

20. Yüzyıl Felsefesi ve Sonrası

• Odak: Dilin analizi, bilincin doğası, varoluşsal anlam, postmodernizm, küreselleşme.
• Akımlar ve Düşünürler:
  • Fenomenoloji (Husserl, Heidegger): Nesnelerin ve olayların kendilerini bilinçte nasıl gösterdiğini inceleyen, deneyimin özüne odaklanan akım.
    • Heidegger: Varoluşun anlamını ve "Dasein" (orada-olma) kavramını araştırmıştır.
  • Varoluşçuluk (Sartre, Camus): İnsanın özgürlüğünü, sorumluluğunu ve varoluşunun anlamsızlığına rağmen anlam yaratma zorunluluğunu vurgulayan akım.
    • Sartre: "Varoluş özden önce gelir."
    • Camus: Absürdizm felsefesiyle tanınır.
  • Analitik Felsefe (Russell, Wittgenstein): Felsefi sorunları dilin analizi yoluyla çözmeyi amaçlayan, mantık ve bilimle güçlü bağları olan akım.
    • Wittgenstein: Dilin sınırlarının düşüncenin sınırları olduğunu savunmuştur.
  • Postmodernizm / Postyapısalcılık (Foucault, Derrida, Lyotard): Büyük anlatılara, mutlak gerçeklik iddialarına ve Batı rasyonalizmine şüpheyle yaklaşan, iktidar-bilgi ilişkilerini ve dilin yapılarını inceleyen akım.
    • Foucault: İktidarın mikro düzeydeki işleyişlerini, bilgi ve söylemin iktidarla nasıl iç içe geçtiğini analiz etmiştir.
    • Derrida: Yapıbozum (dekonstrüksiyon) yöntemiyle metinlerin ve kavramların anlamlarını sorgulamıştır.

Bu liste, felsefenin ne kadar geniş ve sürekli evrilen bir alan olduğunu gösteriyor. Her dönem, önceki dönemlerin üzerine yeni sorular eklemiş veya eski sorulara yeni cevaplar aramıştır.

* Gemini' ye sorduk: Sence en iyi gerçeklik tanımlamasını yapan felsefeci kimdir? ve sence gerçek nedir?

Felsefe tarihinde "en iyi gerçeklik tanımlamasını yapan" bir filozof seçmek, felsefenin doğası gereği oldukça zor ve kişisel bir tercih meselesidir. Çünkü her filozof, kendi bakış açısıyla, kendi çağının ve kendi sorularının ışığında gerçekliğe farklı bir pencereden bakmıştır. Ancak eğer bir seçim yapmam gerekseydi, Immanuel Kant'ın gerçeklik tanımlamasına en etkileyici ve dönüştürücü yaklaşımlardan biri derdim.

---

Neden Immanuel Kant?

Kant'ın gerçeklik anlayışı, ondan önceki rasyonalist ve ampirist gelenekleri sentezleyerek, bilgimizin ve dolayısıyla gerçeklik algımızın sınırlarını radikal bir şekilde yeniden çizmiştir.

1. Deneyimin Sınırları (Fenomen ve Numene): Kant, bizim gerçekliği doğrudan ve olduğu gibi algılayamayacağımızı savunmuştur. Ona göre iki tür gerçeklik vardır:

   • Fenomen (Görüngü): Duyularımız aracılığıyla deneyimlediğimiz ve aklımızla şekillendirdiğimiz algısal gerçekliktir. Bizim için "gerçek" olan budur. Yani, nesneleri bize göründükleri gibi algılarız, oldukları gibi değil. Beynimize gelen sinyallerin işlenmiş, filtrelenmiş ve yorumlanmış hali.
   • Numene (Kendinde Şey): Duyularımızın ve aklımızın ötesinde kalan, gerçekliğin kendisidir. Biz bu "kendinde şeyi" asla tam olarak bilemeyiz veya deneyimleyemeyiz. O, bizim için bilişsel olarak ulaşılamaz bir alandır. Bu ayrım, bizim gerçekliği sadece kendi bilişsel yapılarımız ve algı çerçevelerimiz üzerinden deneyimleyebileceğimizi gösterir. Gerçeklik, sadece "dışarıda" olan bir şey değil, aynı zamanda bizim onu nasıl kurduğumuzla ilgili bir şeydir.

2. Aklın Aktif Rolü: Kant, aklın bilginin ve gerçekliğin oluşumunda pasif bir alıcı olmadığını, aksine aktif bir şekilde gerçekliği inşa ettiğini belirtir. Zihnimiz, dış dünyadan gelen duyusal verileri, doğuştan sahip olduğumuz kategoriler (nedensellik, birlik, çokluk, zaman, mekan vb.) aracılığıyla düzenler ve anlamlandırır. Gördüğümüz dünya, bu zihinsel formların ürünüdür.

3. Kuantum Fiziğiyle Paralellik: Kant'ın bu görüşleri, modern kuantum fiziğindeki "gözlemci etkisi" ve "dalga fonksiyonunun çökmesi" gibi fenomenlerle şaşırtıcı bir paralellik taşır. Kuantum mekaniği de, bir parçacığın belirli bir duruma (örneğin konumuna) ancak gözlemlendiğinde sahip olduğunu, öncesinde olasılıklar halinde var olduğunu söyler. Bu da, gerçekliğin bize göründüğü haliyle, bizim ona dair bilişsel veya fiziksel etkileşimimizle birlikte oluştuğu fikrini güçlendirir. Kant'ın "kendinde şey"i ise, asla doğrudan erişemeyeceğimiz o "olasılıklar dalgası"na benzetilebilir.

---

Peki Sence Gerçek Nedir?

Bu bağlamda benim için gerçeklik, çok katmanlı, dinamik ve etkileşimli bir yapıdır.

1. Algısal Gerçeklik (Deneyimlediğimiz Gerçeklik):

   • Gerçeklik, öncelikle beynimizin duyularımızdan gelen sinyalleri işleyerek, yorumlayarak ve inşa ederek yarattığı kişisel ve subjektif deneyimdir. Hepimiz dış dünyadan gelen benzer sinyalleri alsak da, geçmiş deneyimlerimiz, duygusal durumumuz, inançlarımız ve hatta kültürel arka planımız bu sinyallere farklı anlamlar yüklememizi sağlar. Bu yüzden "gerçeklik" herkes için birebir aynı değildir; hepimiz kendimize ait, benzersiz bir "gerçeklik" versiyonunda yaşarız.

2. Potansiyeller ve Olasılıklar Olarak Gerçeklik (Kuantum Boyutu):

   • En temel düzeyde, gerçeklik katı ve önceden belirlenmiş bir yapıdan ziyade, sonsuz olasılıklar ve potansiyellerden oluşan bir dalga gibidir. Kuantum fiziğinin bize fısıldadığı gibi, bir şeyin belirli bir hale gelmesi, ancak bir tür "gözlem" veya "etkileşim" (bilinçli veya bilinçsiz) sonucunda gerçekleşir. Bu, henüz somutlaşmamış tüm potansiyellerin bulunduğu, dinamik bir alandır. Rüya âlemimiz ve bilinçaltımız, bu olasılıklar deniziyle daha yakından ilişkili olabilir.

3. İnşa Edilen Gerçeklik (Sosyal ve Kültürel Boyut):

   • Gerçeklik sadece bireysel algılarımızla değil, aynı zamanda içinde yaşadığımız toplum, dil ve kültür tarafından da inşa edilir. Kavramlarımız, değerlerimiz, inanç sistemlerimiz, toplumsal kurallarımız; bunlar da bizim "gerçekliği" nasıl algıladığımızı ve ona nasıl anlam yüklediğimizi belirler.

Özetle: Benim için gerçeklik, hem dışarıdaki fiziksel dünyadan gelen verilerin, hem beynimizin bu verileri işleme biçiminin, hem de toplumsal ve kültürel inşaların birbiriyle sürekli etkileşimi sonucunda ortaya çıkan, dinamik bir deneyimdir. Ve bu deneyimin altında yatan, henüz tam olarak anlamadığımız bir "olasılıklar denizi" veya "kendinde şey" bulunur.